Auteur: Bram Wolthoorn

De bevrijdingsverhalen in de bijbel appelleren aan ons eigen leven. Uit de overdenking het volgende fragment: “Waaruit willen wij bevrijd worden? Verwachten we nog bevrijding? En wie zal dat aan ons bewerkstelligen? Toen de vermoorde Oscar Romero, groot bevrijdingstheoloog en aartsbisschop van San Salvador in de jaren zeventig van de vorige eeuw een eredoctoraat kreeg van de Universiteit van Leuven, werd hem door een Nederlandse journalist de vraag voorgelegd: ‘Is er ook een bevrijdingstheologie voor ons West en Noord- Europeanen?’ Waarop Romero antwoordde: ‘Dat hangt ervan af, waaruit zou u bevrijd willen worden?’ Die vraag is nog steeds actueel, want wij ervaren ons leven als vrij en bevrijd, we leven ons leven en kunnen enigszins doen en laten wat we willen. De één heeft iets meer te besteden dan de ander, de één wat meer geluk dan de ander, maar al met al behoren we tot de happy few, de groep die in onderzoeken aangeeft tot de gelukkigsten der aarde te behoren. Waaruit zouden wij bevrijd willen worden? Misschien juist wel uit ons gelukkige leven dat we naar buiten toe maar al te vaak hooghouden ten koste van veel. Misschien wel uit de beknellende ‘ik ben gelukkig’ maatschappij en uit het ‘zie mij eens stralen op mijn facebookfoto’s en met mijn nieuwe telefoon en mijn glimmende auto’. Want laten we eerlijk zijn, er hoeft soms maar iets kleins te gebeuren of ons gelukkige leven ligt aan diggelen. We verliezen onze gezondheid. We raken in een burn-out. We verliezen ons werk of onze relatie loopt stuk. En wat als we wel stralen naar buiten, maar als we alleen zijn en buiten het zicht van anderen van binnen huilen omdat we levenspijn uit het verleden met ons meedragen, of dat we ondanks alle goede zorg helemaal niet gelukkig zijn in het verpleeghuis en dat niet willen laten merken want iedereen doet zo zijn/haar best voor me. Zouden we daaruit niet al te graag eens bevrijd willen worden, uit al die schone schijn die we soms op moeten houden en dat we kunnen zeggen: ‘het gaat helemaal niet goed met me’, of ‘nee ik ben op dit moment niet gelukkig’, of dat iemand eens wilde luisteren naar wat me werkelijk bezighoudt uit mijn verleden en mijn heden?”

We stonden stil bij het feest dat in de volksmond ‘Driekoningen’ genoemd wordt. Andere namen zijn: Openbaring, maar ook Epifanie, verwijzend naar een oud-Egyptisch gebruik rond de geboorte van het mystieke kind. Letterlijk betekent epifanie: een plotselinge, verwarrende verschijning. En daarmee is het wellicht wel het beste woord voor het verhaal dat de evangelist Mattheus vertelt. De wereldorde is verward, Herodes is in paniek, door een gebeurtenis die hij niet heeft zien aankomen: een nieuwe koning binnen zijn machtsgebied. Mattheüs plaatst het koningschap van Herodes en het koningschap van Jezus lijnrecht tegenover elkaar. Ook onze tijd is vol verwarring. Sinds begin 2020 lijkt niets in ons leven, in onze omgeving, laat staan in onze wereld nog vanzelfsprekend. We hobbelen van crisis naar crisis en we zien hedendaagse koningen zich gedragen als 21^e-eeuwse Herodessen. Poetin voorop, maar we kunnen er tientallen aan toevoegen.

Er moet een einde komen aan dit type koningschap, aan deze willekeur van macht en machtsmisbruik. Er moet een einde komen aan het slachtofferen van mensen omwille van de heersende macht. Hoe dat moet gebeuren, laat Mattheüs horen in zijn visie op alle gebeurtenissen en verhalen rond Jezus, zijn leven en zijn kruisdood. En die visie opent hij met een scene waarin Jezus en Herodes tegenover elkaar worden geplaatst als complete tegenpolen, als beeld van oude tijd en van nieuw begin, nieuwe toekomst.

In het evangelie van Mattheüs ligt dan ook het accent op de politieke verhoudingen en de politieke implicaties van Jezus verkondiging. Het is een verhaal over de ware betekenis van koningschap: waarden-gestuurd koningschap tegenover waarden-gestuurd leiderschap. Dat goede nieuws wil de schrijver van het Mattheüsevangelie laten beginnen met dit geboorteverhaal. De dagen van Herodes zijn geteld, er komt een einde aan de macht onderdrukking en de kracht van geweld. Als dat eens waar zou zijn!

Ook onze gemeente is een geroepen gemeenschap die leeft van een waardenverhaal. Dit verhaal is richtsnoer en ijkpunt, omdat we geloven dat dit oude steeds weer actuele verhaal, dit geweten-scherpende verhaal, ons leven kan richten en sturen, ons betere en rijkere mensen maakt. Tegelijk merken we meer en meer dat het ook een tegenverhaal is. Het plaatst ons vaak lijnrecht tegenover het heersende denken. Het botst en schuurt met de realiteit waarin we leven en voorkomt dat we ons zonder meer gewonnen geven, overleveren aan die realiteit, als ware er geen alternatief denkbaar voor dat wat we kennen en om ons heen zien gebeuren.

Onze gemeente wil ook in 2023 een bron van inspiratie zijn, waar de realiteit wordt gewogen in het licht van het geweten-scherpend bijbels verhaal, waar we nooit het geloof verliezen in een andere betere toekomst, nooit de hoop laten varen dat een andere wereld mogelijk is en onze ogen niet sluiten voor al die kleine en grote liefdevolle tekenen die ook in onze tijd licht laten schijnen in soms schijnbaar oneindige duisternis.

‘Licht dat ons aanstoot’, zo zingen wij aan het begin. Licht, dat de duisternis doorbreekt van verdriet en gemis. Licht, dat met kaarsen wordt aangestoken. Acht namen van mensen van voorbij klinken. En vele namen van onze dierbaren in stilte. Wereldwijd onbekende namen van hen die op een niet-natuurlijke wijze uit het leven zijn weggerukt. De dood is een niet weg te stoppen realiteit in ons leven en stelt ons de belangrijke vraag hoe heeft mijn leven er uit gezien? Hoe kijk ik terug en wat heb ik met mijn leven gedaan. Wie zich met regelmaat realiseert dat het leven eindig en vergankelijk is, zal vaker de vraag stellen naar de kwaliteit van haar of zijn leven. Kwaliteit die te maken heeft met de vraag: ben ik de mens die ik ten diepste ben? Lukt het me te leven vanuit mijn diepste mens-zijn? Leef ik een geroepen leven? De vraag naar onze vergankelijkheid is verbonden met de vraag naar hoe heeft mijn leven er uit heeft gezien. Ons vastklampen aan bezit? Onze identiteit ontlenen aan wat we hebben? Wat we weten en wat we kunnen? Het bijbelboek Job laat het levensverhaal zien van een rijk man. Had alles voor elkaar en waande zich onaantastbaar. Totdat hij alles kwijtraakte: vrouw en kinderen, geld en goed. Hij roept God ter verantwoording. Wat is de zin van dit alles? Waarom overkomt mij dit? Wat heb ik fout gedaan? Onredelijk of niet, wel begrijpelijk en ook herkenbaar. Wanneer het leven tegenzit voelen we ons door weinig mensen begrepen en door God in de steek gelaten. En nog erger wanneer de dood ons pad kruist. Waarom God? Hoewel onze taal vol zit van de dood, zijn alle woorden op wanneer de dood onszelf overkomt. Er resten alleen nog vragen. Zou het mogelijk zijn om een taal te leren waarmee we de dood bespreekbaar kunnen maken? Heldere, duidelijke begrippen die ons de weg wijzen en die antwoorden geven op onze vragen? Of is het voldoende om de vragen te stellen? Is dat al betekenisvol?

De bijbel staat vol van dood, moord en doodslag. Maar de rode draad is een andere: de God van ontferming die zich steeds weer bekend maakt met de naam: Ik Zal Er Zijn. Dat gaat door tot over de grens van de dood. Maar hoe? Zijn wij – opgesloten in onze eigen ellende, verdriet en pijn – niet meer in staat God te ervaren? Dat geld en goed ons dusdanig van God heeft verwijderd dat niet God, maar wij zelf afwezig zijn? Job ervaart uiteindelijk de bevrijdende realiteit van God. Die realiteit is een eindig leven. Een mensenlichaam is niet gemaakt voor de eeuwigheid. De mens maakt deel uit van het geheel dat we aarde noemen zoals verbeeld in het tweede scheppingsverhaal. Beleven wij dit op een wijze dat we kunnen zeggen ‘Ik ben van de aarde’? Dat betekent dat er ook een tijd komt van loslaten, afscheid nemen? Dat eerste kan wellicht nog wel voor velen, maar dat laatste blijft ingewikkeld. Ook als we ons leven niet volbouwen met goud en zilver, dan zijn het nog altijd onze dierbaren die we maar moeilijk los kunnen laten. Maar het helpt daarbij dat we erop mogen vertrouwen dat we niet in het grote niets verdwijnen: maar dat onze levensadem, dat al wat en wie we zijn, op mag gaan in die aarde waaruit we geschapen zijn, dat die aarde ons zal omarmen in alle eeuwigheid.

De overdenking wordt gedragen en verdiept door momenten van stilte en de harmonieuze klanken van het Schouws Koperensemble, samen met orgelspel, alles passend bij het gedenken van de mensen van voorbij, die met ons blijven leven.

We zagen uit naar de lezing van Gerard Gerritse over de klimaatcrisis. Na drie keer uitstel in coronatijd kon de lezing ook dit keer helaas niet doorgaan vanwege coronabesmetting in zijn persoonlijke kring. Wel stond de dienst geheel in het teken van de klimaatcrisis waarin wij ons bevinden. Centraal stond psalm 148, een scheppingspsalm waarin de elementen en al het geschapene God lof toe zingt en dankt voor het bestaan. Daarnaast klonken enkele teksten uit het ‘De schreeuw van de aarde’, het nieuwe boek van Franck Ploum over de klimaatcrisis. De overdenking begon met de herinnering aan het document ‘Grenzen aan de groei’ van de ‘Club van Rome’. Een document uit 1972 dat toen al waarschuwde voor de gevolgen van de enorme economische groei voor onze leefomgeving. Veel van de voorspellingen uit het rapport zijn niet uitgekomen. Maar dat maakt het rapport niet minder waardevol als een eerste serieuze waarschuwing en als aankondiging van de enorme klimaatcrisis waarin we ons nu bevinden. Hoe zouden we ervoor gestaan hebben als de kernvragen van het rapport van nu 50 jaar serieus waren genomen en het niet in een diepe la was verdwenen met het stempel ‘doemscenario’ en ‘bangmakerij’? In die tijd was er nog een heilig geloof in de technologische vooruitgang. De techniek zou alle problemen oplossen zo werd gedacht. Maar technische vooruitgang heeft twee kanten. Maar de medaille heeft twee kanten. Want technologie bracht ons bijvoorbeeld ook grootschalige landbouw en bio-industrie, problemen waar we nu mee kampen. Bovendien verwijdert het heilige geloof in technologische vooruitgang ons van een wezenlijke vraag. Namelijk de vraag naar de ethiek en de moraliteit: Mag alles wat kan? Moet je alles wat kan ook willen? En dat werd de overstap naar psalm 148 en de bijbelse teksten. Want vaak wordt met de bijbel in de hand geroepen dat God ons de aarde in handen heeft gegeven, wij mogen heersen, doen wat we willen met de schepping. Maar hoe zou een boek dat oproept tot bevrijding kunnen oproepen tot vernietiging en onderdrukking van het ene schepsel door het andere? Als God in elk onderdeel van de schepping zichtbaar is en op ons toekomt, zoals psalm 148 en psalm 8 bezingen, dan kan het bijbelse heersen alleen betekenis krijgen als we het verbinden met het bijbelse thema van het dienende koningschap, de dienende leider. En dan krijgt heersen de betekenis van behoeden en beheren, omzien en tot leven brengen. We worden daarmee verantwoordelijk gemaakt voor de schepping en de toekomst van deze aarde.