Categorie: Terugblik

Ons Pinksterfeest vindt haar oorsprong in het bevrijdende verhaal van Exodus. Het feestmaal-van-zeven-weken klaargemaakt bij de eerstelingen van de tarweoogst. Een oogstfeest, dat in de joodse telling valt op de vijftigste dag na Pesach. Vijftig, in het Grieks Pentecoste, dat werd Pinksteren. Het Wekenfeest wordt ook wel het feest van de gave van de Thora genoemd. Gevierd wordt dat op die berg in de woestijn bevrijdende woorden zijn gegeven. Richtinggevende woorden voor deze wereld anders.

Pinksteren. De eens gegeven woorden van toen zijn geen verleden, de geest van die woorden is springlevend. Ze wil ook ons inspireren, aanmoedigen, bevrijden en op weg zetten naar een wereld waarin het goed is om te leven. Het gaat om Geestkracht in en boven mensen uit. Dus niet alleen iets dat van buiten op ons afkomt. We worden dan ook niet alleen uitgenodigd om naar buiten toe in beweging te komen om de wereld te veranderen, maar ook van binnenuit in beweging te komen. Dat betekent intrinsieke motivatie, innerlijke motivatie tot verandering. Intrinsieke keuzes maken in de richting van goed en waar, recht en rechtvaardig, richting dat wat op deze wereld tot vrede strekt.

In beweging komen betekent niet dat je altijd in actie moet komen. De omvormende geestkracht is niet persé een oproep om nog meer hooi op je vork te nemen, nog harder te rennen, nog beter je best te doen of nog actiever te worden. Het is openstaan voor wat werkelijk verbonden is met je intrinsieke motivatie, met die ruach van het begin, die zachte kracht die in beweging zet en je dus losmaakt van wat je vervreemdt van jezelf en van dat levengevende woord gegeven in de woestijn.

Maar geestkracht gaat niet alleen over mijzelf, het gaat over ieder mens. Pinksteren gaat ook over verbinding. Volgens het boek Handelingen daalde de Geest op alle volgelingen van Jezus neer. De verwarde en verdeelde massa gaat met de neuzen dezelfde kant op staan. Dat wil niet zeggen dat het eenheidsworst wordt. De verschillen blijven, in taal en cultuur, maar iedereen begrijpt wat haar of hem te doen staat. Dat is nu juist wat dat levend woord uit de woestijn wil leren: universele humaniteit. Hoe verschillend wij ook denken en voelen en spreken, allemaal worden wij aangesproken, aangespoord en gesterkt met geestkracht, om te bevrijden, om te genezen, te verzoenen, om naaste, vriend en stem te zijn. Om met behoud van de verschillen te verbinden. De kracht van de Geest is een verbindende kracht, die mensen wereldwijd op elkaar wil betrekken en bij elkaar wil brengen.

“Hemelvaart en toekomst” is het thema voor de overdenking. Vanouds een zondag waar we een beetje verlegen mee zijn. Een gevoel van verlatenheid, niet voor niets wordt deze zondag ‘Wezenzondag’ genoemd. Geen ouders meer, dat vraagt een nieuwe oriëntatie van kinderen. Jezus, de mensenzoon en zoon van God genoemd, keert terug naar zijn vader. Blijven zijn leerlingen met niets achter? Hemelvaart is afscheid nemen en weer thuiskomen. De boodschap en het leven van Jezus houden hun betekenis, al wordt dat in de leegte niet direct ervaren. Er ligt een belofte, maar dat vraagt geduld van tien dagen naar Pinksteren. Geduld is één van de vruchten van de Geest. Lukt het ons om geduldig te zijn in tijden van leegte en verlatenheid? Durven wij erop hopen dat na kwijtraken van wat ons vertrouwd is, steunt, bemoedigt en van waaraan wij gehecht zijn, er iets nieuws kan groeien? De bijbelse verhalen getuigen ervan dat het kan. De Geest kent vele vruchten, zoals liefde, vreugde en vrede. De stem van Jezus kan verder gaan als de stem in je hart. Op naar Pinksteren!

Het thema “De aarde als economie” bepaalt ons erbij dat ons leven doortrokken is van deze levensvisie. Wij zijn ermee geboren en vele geslachten voor ons. Al heel lang weten wij dat de aarde aan ons is toevertrouwd om te beheren en te bewaren, een indringend aspect uit het scheppingsverhaal. En ook al decennialang weten we dat het niet goed gaat, maar de laatste jaren dringt de ernst steeds meer door. Zouden we nog iets kunnen – en willen – leren van de oude inheemse volken, die dichter bij de natuur leven? Kan de gedachte ‘de aarde als onze moeder’ ons hierbij helpen? Een mooi gesprek kan dit zijn op moederdag met een breed perspectief: van liefde ouders-kinderen tot liefde wereldwijd tussen mensen en volken, met oog voor wat de aarde biedt en met oog voor wat verloren kan gaan als bezit- en machtsdrang het laatste woord zou hebben.

Maja Nieuwenhuis uit Schiedam ging voor in deze dienst. De overdenking was n.a.v. een boek dat Maja gelezen had, “Het Zoutpad” van de schrijfster Raynor Winn, die met haar man Moth talloze moeilijkheden in haar leven had en na rijp beraad een zeer lange wandeling maakte langs de Zuidwest kust van Engeland waarbij onderweg vele moeilijkheden in hun leven zich “oplosten”.

Ook liet zij ons een prachtig pelgrimslied horen in het Zuid-Afrikaans, gezongen door Amanda Strydom. Maja sloot de dienst af met het Onze Vader, vertaald uit het Aramees (zie hieronder) en een Pelgrims zegenbede van het eiland Ajona.

O Geboortegever! Vader-Moeder van de kosmos,
Bundel Uw licht in ons – maak het nuttig.
Vestig Uw rijk van eenheid nu -.
Uw enige verlangen handelt dan samen het onze, zoals in alle licht, zo ook in alle vormen.
Geef ons wat we elke dag nodig hebben aan brood en inzicht.
Maak de koorden van fouten die ons binden los,
zoals wij de strengen waarmee we anderen aan hun schuld houden, loslaten.
Laat oppervlakkige dingen ons niet misleiden, 
maar bevrijd ons van wat ons terug houdt.
Uit U wordt de alwerkzame wil geboren, de levende kracht om te handelen,
het lied dat alles verfraait en dat zich van eeuw tot eeuw vernieuwt.
Waarlijk – dat er kracht zij in deze woorden
mogen zij de basis vormen waaruit al mijn daden ontstaan.

Zeg amen voor alle mensen van goede wil
Zeg amen voor alle moslimmensen die U aanspreken met de Barmhartige
Zeg amen voor alle joodse mensen die uw naam niet ijdel gebruiken
Zeg amen voor alle christenmensen die in Jezus van Nazareth hun Messias zien

Zeg amen dat het zo mogen zijn

Amen

Een overdenking laat zich moeilijk samenvatten, maar een poging daartoe zou zijn de vraag ‘Mens, waar ben jij?’. Tegenover de vraag ‘Waar is God?’ Deze vraag komt altijd weer terug, zoals recent bij de aardbeving in Turkije en Syrië. Youp van ’t Hek schrijft erover met woede. Is het terecht hoe hij God interpreteert en hoe hij denkt dat gelovigen God ervaren? De vraag aan ons is of wij het onderscheid kunnen maken tussen menselijke verantwoordelijkheid en het lot of God. Niet aardbevingsbestendig bouwen en geen goed onderhoud van de dijken voor 1953: de gevolgen hiervan zijn toch menselijke verantwoordelijkheid?

De woede van Youp kunnen wij wel volgen, maar zijn wrede menselijke voorstelling van God? Is dat niet God scheppen naar het evenbeeld van mensen? Het scheppingsverhaal in de bijbel zou in de tegenwoordige tijd vertaald moeten worden, het scheppen gebeurt nu. ‘In het begin schiep’ duidt op tijd en geschiedenis. In de hertaling lezen we ‘In beginsel, in principe schept God’. De geestkracht van God werkt nog altijd op de chaos in onze werkelijkheid, in de stem van de stilte en niet – zoals ook al bij de profeet Elia – in de aardbeving. God als een geestelijke innerlijke werkelijkheid boven onze innerlijke chaos van onrust en angst in ons brein. Door handen en woorden van mensen gaat Gods scheppende kracht door. Zelfs in het ogenschijnlijk kleinste gebaar: een meisje van 8 jaar bakt cupcakes en verkoopt ze van huis tot huis. De opbrengst is voor de slachtoffers … dat is God ….

Wie kent het niet, je hebt ‘ja’ gezegd tegen iets, iemand of jezelf en dan gaat het beginnen. Wij maken keuzes, in kleine dingen vaak, soms gaat het om grote levenskeuzes. Dieper en fundamenteler. En dan komt het. Was dit ik het wat ik wilde? Waar ben ik aan begonnen? En waar zeg ik ‘nee’ tegen? Het thema van de overdenking is ‘In de woestijn’. Wij kennen het verhaal van Jezus in de woestijn. Hij is gedoopt en wil – geheel in de traditie van Mozes en David – gaan leven als een rechtvaardige, een ‘tsaddik’. In het proces van een overtuigend ‘ja’ wordt hij overmand door twijfels. Herkenbaar? Wie kent het niet, bloot staan aan verleidingen en verzoekingen? Zo’n moment komt er, wie ben ik nu, was mijn intuïtie goed? Twijfel scheurt aan stukken, opties zijn ineens geen opties meer. Levenskeuzes en beproeving liggen dicht bij elkaar. De woestijn is een plek van herinnering aan waar je vandaan komt. In Jezus’ tijd is er de Romeinse onderdrukking, tempelelite, machtsmisbruik.

Wij zuchten ‘Is er iets veranderd?’ Hoe sterk en aantrekkelijk zijn economische macht, politieke macht en religieuze macht? Echter, er is ook de economie van het ‘genoeg’. Drie machten van buiten, vaak de ‘boze wereld’. Is de satan uit het woestijnverhaal alleen daar te vinden? Of misschien ook een macht van binnen, ben ik het nu en dan zelf? Een ieder van ons heeft twee kanten. Kracht en zwakte. Visioen en verleidingen (waarom zou je tegen al die mooie en gemakkelijk gangbare opvattingen en dingen nee moeten zeggen). Jezus bezwijkt niet voor de tweedrachtzaaier. Die wil ook ons opzoeken in onze zwakke momenten. Jezus wordt gelouterd door zijn woestijnervaring en leeft zijn leven van liefde, vrede en recht. Wij worden uitgenodigd met hem weg te trekken uit de woestijn en hem te volgen op zijn levensweg en -visie.

Geloven is grenzen overgaan in de naam van Jezus. In het evangelieverhaal over de storm op het meer heerst de grens tussen de angst voor vergaan en de hoop op behoud. Zeer herkenbaar in deze week van herdenking van de watersnoodramp. Jezus gaat de strijd aan tegen dreigende machten, is een grensverlegger en een grensoverganger. Wij kennen vele grenzen, zoals landsgrenzen maar ook in een ander vlak grenzen die mensen tussen elkaar opbouwen, scheiding aanbrengen, zoals religie, geaardheid, etniciteit, huidskleur, opleiding, gender. Aan welke kant van de grens sta je? Blijf je er binnen voor de veiligheid? Maken wij de muren vaak niet hoger en hoger? Vaak met die twee korte woordjes van tegenwerping: ‘ja maar’. Jezus steekt over en zoekt op, overtreedt sabbatswetten en durft de politiek van een ander koninkrijk aan. De grens van macht/onmacht is zichtbaar in de storm op het meer. Is zichtbaar in de grenzen van het ‘rijke westen’ voor hen die aan de andere kant van het ‘hek’ staan of met hun bootjes niet aan kunnen meren. Zijn zij de outsiders en niet op de goede plaats geboren? Nogmaals: geloven is grenzen overgaan in de naam van Jezus. Als je aan de andere kant komt is Jezus daar al lang. Wij zien hem in de ogen van een ander.

De bevrijdingsverhalen in de bijbel appelleren aan ons eigen leven. Uit de overdenking het volgende fragment: “Waaruit willen wij bevrijd worden? Verwachten we nog bevrijding? En wie zal dat aan ons bewerkstelligen? Toen de vermoorde Oscar Romero, groot bevrijdingstheoloog en aartsbisschop van San Salvador in de jaren zeventig van de vorige eeuw een eredoctoraat kreeg van de Universiteit van Leuven, werd hem door een Nederlandse journalist de vraag voorgelegd: ‘Is er ook een bevrijdingstheologie voor ons West en Noord- Europeanen?’ Waarop Romero antwoordde: ‘Dat hangt ervan af, waaruit zou u bevrijd willen worden?’ Die vraag is nog steeds actueel, want wij ervaren ons leven als vrij en bevrijd, we leven ons leven en kunnen enigszins doen en laten wat we willen. De één heeft iets meer te besteden dan de ander, de één wat meer geluk dan de ander, maar al met al behoren we tot de happy few, de groep die in onderzoeken aangeeft tot de gelukkigsten der aarde te behoren. Waaruit zouden wij bevrijd willen worden? Misschien juist wel uit ons gelukkige leven dat we naar buiten toe maar al te vaak hooghouden ten koste van veel. Misschien wel uit de beknellende ‘ik ben gelukkig’ maatschappij en uit het ‘zie mij eens stralen op mijn facebookfoto’s en met mijn nieuwe telefoon en mijn glimmende auto’. Want laten we eerlijk zijn, er hoeft soms maar iets kleins te gebeuren of ons gelukkige leven ligt aan diggelen. We verliezen onze gezondheid. We raken in een burn-out. We verliezen ons werk of onze relatie loopt stuk. En wat als we wel stralen naar buiten, maar als we alleen zijn en buiten het zicht van anderen van binnen huilen omdat we levenspijn uit het verleden met ons meedragen, of dat we ondanks alle goede zorg helemaal niet gelukkig zijn in het verpleeghuis en dat niet willen laten merken want iedereen doet zo zijn/haar best voor me. Zouden we daaruit niet al te graag eens bevrijd willen worden, uit al die schone schijn die we soms op moeten houden en dat we kunnen zeggen: ‘het gaat helemaal niet goed met me’, of ‘nee ik ben op dit moment niet gelukkig’, of dat iemand eens wilde luisteren naar wat me werkelijk bezighoudt uit mijn verleden en mijn heden?”

We stonden stil bij het feest dat in de volksmond ‘Driekoningen’ genoemd wordt. Andere namen zijn: Openbaring, maar ook Epifanie, verwijzend naar een oud-Egyptisch gebruik rond de geboorte van het mystieke kind. Letterlijk betekent epifanie: een plotselinge, verwarrende verschijning. En daarmee is het wellicht wel het beste woord voor het verhaal dat de evangelist Mattheus vertelt. De wereldorde is verward, Herodes is in paniek, door een gebeurtenis die hij niet heeft zien aankomen: een nieuwe koning binnen zijn machtsgebied. Mattheüs plaatst het koningschap van Herodes en het koningschap van Jezus lijnrecht tegenover elkaar. Ook onze tijd is vol verwarring. Sinds begin 2020 lijkt niets in ons leven, in onze omgeving, laat staan in onze wereld nog vanzelfsprekend. We hobbelen van crisis naar crisis en we zien hedendaagse koningen zich gedragen als 21^e-eeuwse Herodessen. Poetin voorop, maar we kunnen er tientallen aan toevoegen.

Er moet een einde komen aan dit type koningschap, aan deze willekeur van macht en machtsmisbruik. Er moet een einde komen aan het slachtofferen van mensen omwille van de heersende macht. Hoe dat moet gebeuren, laat Mattheüs horen in zijn visie op alle gebeurtenissen en verhalen rond Jezus, zijn leven en zijn kruisdood. En die visie opent hij met een scene waarin Jezus en Herodes tegenover elkaar worden geplaatst als complete tegenpolen, als beeld van oude tijd en van nieuw begin, nieuwe toekomst.

In het evangelie van Mattheüs ligt dan ook het accent op de politieke verhoudingen en de politieke implicaties van Jezus verkondiging. Het is een verhaal over de ware betekenis van koningschap: waarden-gestuurd koningschap tegenover waarden-gestuurd leiderschap. Dat goede nieuws wil de schrijver van het Mattheüsevangelie laten beginnen met dit geboorteverhaal. De dagen van Herodes zijn geteld, er komt een einde aan de macht onderdrukking en de kracht van geweld. Als dat eens waar zou zijn!

Ook onze gemeente is een geroepen gemeenschap die leeft van een waardenverhaal. Dit verhaal is richtsnoer en ijkpunt, omdat we geloven dat dit oude steeds weer actuele verhaal, dit geweten-scherpende verhaal, ons leven kan richten en sturen, ons betere en rijkere mensen maakt. Tegelijk merken we meer en meer dat het ook een tegenverhaal is. Het plaatst ons vaak lijnrecht tegenover het heersende denken. Het botst en schuurt met de realiteit waarin we leven en voorkomt dat we ons zonder meer gewonnen geven, overleveren aan die realiteit, als ware er geen alternatief denkbaar voor dat wat we kennen en om ons heen zien gebeuren.

Onze gemeente wil ook in 2023 een bron van inspiratie zijn, waar de realiteit wordt gewogen in het licht van het geweten-scherpend bijbels verhaal, waar we nooit het geloof verliezen in een andere betere toekomst, nooit de hoop laten varen dat een andere wereld mogelijk is en onze ogen niet sluiten voor al die kleine en grote liefdevolle tekenen die ook in onze tijd licht laten schijnen in soms schijnbaar oneindige duisternis.

‘Licht dat ons aanstoot’, zo zingen wij aan het begin. Licht, dat de duisternis doorbreekt van verdriet en gemis. Licht, dat met kaarsen wordt aangestoken. Acht namen van mensen van voorbij klinken. En vele namen van onze dierbaren in stilte. Wereldwijd onbekende namen van hen die op een niet-natuurlijke wijze uit het leven zijn weggerukt. De dood is een niet weg te stoppen realiteit in ons leven en stelt ons de belangrijke vraag hoe heeft mijn leven er uit gezien? Hoe kijk ik terug en wat heb ik met mijn leven gedaan. Wie zich met regelmaat realiseert dat het leven eindig en vergankelijk is, zal vaker de vraag stellen naar de kwaliteit van haar of zijn leven. Kwaliteit die te maken heeft met de vraag: ben ik de mens die ik ten diepste ben? Lukt het me te leven vanuit mijn diepste mens-zijn? Leef ik een geroepen leven? De vraag naar onze vergankelijkheid is verbonden met de vraag naar hoe heeft mijn leven er uit heeft gezien. Ons vastklampen aan bezit? Onze identiteit ontlenen aan wat we hebben? Wat we weten en wat we kunnen? Het bijbelboek Job laat het levensverhaal zien van een rijk man. Had alles voor elkaar en waande zich onaantastbaar. Totdat hij alles kwijtraakte: vrouw en kinderen, geld en goed. Hij roept God ter verantwoording. Wat is de zin van dit alles? Waarom overkomt mij dit? Wat heb ik fout gedaan? Onredelijk of niet, wel begrijpelijk en ook herkenbaar. Wanneer het leven tegenzit voelen we ons door weinig mensen begrepen en door God in de steek gelaten. En nog erger wanneer de dood ons pad kruist. Waarom God? Hoewel onze taal vol zit van de dood, zijn alle woorden op wanneer de dood onszelf overkomt. Er resten alleen nog vragen. Zou het mogelijk zijn om een taal te leren waarmee we de dood bespreekbaar kunnen maken? Heldere, duidelijke begrippen die ons de weg wijzen en die antwoorden geven op onze vragen? Of is het voldoende om de vragen te stellen? Is dat al betekenisvol?

De bijbel staat vol van dood, moord en doodslag. Maar de rode draad is een andere: de God van ontferming die zich steeds weer bekend maakt met de naam: Ik Zal Er Zijn. Dat gaat door tot over de grens van de dood. Maar hoe? Zijn wij – opgesloten in onze eigen ellende, verdriet en pijn – niet meer in staat God te ervaren? Dat geld en goed ons dusdanig van God heeft verwijderd dat niet God, maar wij zelf afwezig zijn? Job ervaart uiteindelijk de bevrijdende realiteit van God. Die realiteit is een eindig leven. Een mensenlichaam is niet gemaakt voor de eeuwigheid. De mens maakt deel uit van het geheel dat we aarde noemen zoals verbeeld in het tweede scheppingsverhaal. Beleven wij dit op een wijze dat we kunnen zeggen ‘Ik ben van de aarde’? Dat betekent dat er ook een tijd komt van loslaten, afscheid nemen? Dat eerste kan wellicht nog wel voor velen, maar dat laatste blijft ingewikkeld. Ook als we ons leven niet volbouwen met goud en zilver, dan zijn het nog altijd onze dierbaren die we maar moeilijk los kunnen laten. Maar het helpt daarbij dat we erop mogen vertrouwen dat we niet in het grote niets verdwijnen: maar dat onze levensadem, dat al wat en wie we zijn, op mag gaan in die aarde waaruit we geschapen zijn, dat die aarde ons zal omarmen in alle eeuwigheid.

De overdenking wordt gedragen en verdiept door momenten van stilte en de harmonieuze klanken van het Schouws Koperensemble, samen met orgelspel, alles passend bij het gedenken van de mensen van voorbij, die met ons blijven leven.